شمیسا کارمند دانشگاه نیست؛ عاشق معلمی است

امروز تولد سیروس شمیسا، از چهره‌های ماندگار ایران، استاد سابق دانشگاه علامه‌طباطبای و نویسنده پرکاری است که بیش از ۴۰ عنوان کتاب در کارنامه ادبی خود دارد، به همین مناسبت الوند بهاری، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی که در زمان دانشجویی شاگرد شمیسا بوده است، در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، گفت: معلمی شمیسا را در دو ساحت می‌توان بررسی کرد؛ یکی برای شاگردان مستقیم او، کسانی که در دانشگاه علامه طباطبائی (و چند دانشگاه دیگر) در کلاس‌هایش نشسته و از دانش او بهره برده‌اند، و دیگری معلمی‌اش برای انبوه دانشجویان زبان و ادبیات فارسی در سراسر کشور که کتاب‌های درسی‌اش را ‌خوانده‌اند. به این اعتبار، در سه دهه اخیر، بسیاری از دانش‌آموختگان زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌های دیگر هم، بخصوص در مباحث بلاغت و فنون ادبی، شاگرد غیرمستقیم شمیسا بوده‌اند.
 
او اضافه کرد: البته شاید کتاب‌های شمیسا در تمام حوزه‌ها به یک‌اندازه اثرگذار نبوده باشد که طبیعی هم هست، اما تمام کتاب‌های درسی‌اش، با بازنگری‌ها و افزوده‌هایش در ویراست‌های بعدی، به چاپ‌های مکرر رسیده است. کتاب‌های درسی و غیردرسی شمیسا را باید با نگاه تاریخی ارزیابی کرد؛ باید دید در آن حوزه‌ها، قبل از کتاب‌های او، کارهای جدی و آکادمیک به زبان فارسی چقدر بوده و او با چه امکاناتی کتاب‌هایش را نوشته است، مثلا باید دید قبل از دو کتاب «نگاهی به سپهری» و «نگاهی به فروغ فرخزاد»، در کلاس‌های شعر معاصر دانشگاه‌ها چقدر به این دو شاعر می‌پرداخته‌اند یا خارج از دانشگاه چه پژوهش‌هایی در نقد و تحلیل سروده‌های این دو شاعر منتشر شده بود تا «اهمیت تاریخی» کارهای شمیسا روشن‌تر شود.
بهاری، با اشاره به اینکه تعدد و تنوع کتاب‌های شمیسا پیش از هر چیز ثمره عشق او به ادبیات است، گفت: شمیسا در ابتدا دانشجوی پزشکی بوده و در اواسط راه تغییر رشته داده، چون دلش با ادبیات بوده است. از لحظه‌ای هم که ادبیات را «انتخاب» کرده و معلمی را بر پزشکی ترجیح داده، تمام وقت و شبانه‌روزی به «ادبیات» به‌معنای وسیع آن- ایران وجهان، قدیم و جدید، نثر و نظم- مشغول بوده است.
 
وی در ادامه به آثار شمیسا اشاره کرد و افزود: اولین کتاب‌های درسی که شمیسا نوشت مربوط به آموزش عروض و قافیه (چه برای دبیرستانی‌ها و چه دانشجویان ادبیات فارسی) است؛ طبقه‌بندی و ساختار مناسب، سادگی زبان، ایجاز، و نگاه نو به سنت و تلفیق مباحث کهنه و تازه -که ویژگی اغلب کتاب‌های اوست- کتاب «آشنایی با عروض و قافیه»اش را همچنان در شمار بهترین کتاب‌ها برای یادگیری وزن و قافیه شعر فارسی قرار می‌دهد، مثلا اصول قافیه را شمیسا با شیوه علمی و امروزی، در چند صفحه، آموزش داده و سپس مباحث و اصطلاحات قدیمی و مسائل تاریخی قافیه را هم با آنها سازگار کرده و همین فصل کوتاه کتابش از اغلب کتاب‌های مستقل درباره قافیه راه‌گشاتر است.
 
این پژوهشگر ادبیات فارسی، با اشاره به «فرهنگ تلمیحات» و «فرهنگ اشارات در ادبیات فارسی» شمیسا که جزو منابع مهم و مفید در این دو حوزه‌اند، اظهار کرد: اگر حواسمان باشد که حدود ۴۰ سال پیش امکانات امروز نظیر بسیاری از متون منقح، کتاب‌های مرجع، و نرم‌افزارها در کار نبوده و شمیسا تک‌تک متون کهن را خوانده و یادداشت برداشته، می‌فهمیم او با چه زحمتی چنین کتاب‌هایی فراهم کرده است که هنوز گره‌گشا و مفیدند. او مدام در حال خواندن و یادداشت برداشتن است، بخصوص برای تکمیل و احیاناً تصحیح نوشته‌های خودش، و برخلاف بسیاری از محققان، زحمت فراهم کردن ویراست جدید و افزودن بر مطالب کتاب‌هایش را هم به‌جان می‌خرد.
 شمیسا کتاب‌ درسی‌نویس بسیار موفقی است. در بین کتاب‌هایش، شاید «انواع ادبی» و «کلیات سبک‌شناسی» (که اوایل دهه هفتاد به چاپ رسیده‌اند)، در زمان انتشار، تازه‌تر و کم‌نظیرتر بوده‌اند. «سبک‌شناسی نظم» و «سبک‌شناسی نثر» سال‌ها در رشته ادبیات فارسی تدریس می‌شد، اما شمیسا شاید اولین کسی بود که کتابی درباره مسائل نظری و مقدمات و روش‌های سبک‌شناسی، با عنوان «کلیات سبک‌شناسی»، نوشت که بعدها مقاله‌ها و کتاب‌های زیادی با استناد به آن نوشته‌اند. تازه‌‌ترین کتاب درسی او، «تاریخ تطور نثر فارسی»، هم به‌قول خودش «داستان نثر فارسی» است و قدری با سبک‌شناسی نثر فرق دارد. 
 
او ادامه داد: شمیسا گزیده‌هایی هم از غزل‌های مولانا، «منطق‌الطیر» عطار، اشعار مسعود سعد سلمان، و کتاب «المعجم فی معاییر اشعار العجم» فراهم کرده است که در آنها دانش و تجربه معلمی را با ذوق درآمیخته و با انتخاب‌های خوبش سبب موفقیت این گزیده‌ها شده است. او چند کتاب هم از انگلیسی و عربی ترجمه کرده که بیشتر در حوزه‌های بلاغت و نقد ادبی‌اند، ولی خیلی کم دیده شده‌اند، مثلا «تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی» واقعا کتاب مهم و کم‌نظیری برای تحقیق در جنبه‌های گوناگون شعر قدیم فارسی و عربی است که ۱۶ سال از انتشارش گذشته، ولی چندان دیده نشده و قدر ندیده است. 
 

الوند بهاری

 بهاری درباره شاگردی در محضر شمیسا گفت: من از دانشجویان قدیم دکتر شمیسا نیستم؛ زمانی که وارد دانشگاه شدم، او در آستانه بازنشستگی بود و بخت یارم بود که توانستم یک درس با او بگیرم و در چند کلاس دیگرش به‌طور آزاد شرکت کنم.  در این کلاس‌ها، چیزی که بیشتر توجه من را جلب کرد، و به‌نظرم راز موفقیت اوست، علاقه او به کارش است؛ شمیسا هم از یاد دادن و هم از یادگرفتن بسیار لذت می‌برد؛ هیچ‌وقت به دانسته‌هایش بسنده نمی‌کند و همواره در حال یادگرفتن است و از اینکه چیزی به جوان‌ها یاد دهد، عمیقا، شاد می‌شود و همیشه برای این کار حوصله دارد.
 
شمیسا کارمند دانشگاه نیست؛ عاشق معلمی است
بهاری درباره وجه تمایز شمیسا با دیگر استادان اظهار کرد: فرق شمیسا با بسیاری از دانشگاهیان ما این است که او کارمند دانشگاه نیست، بلکه واقعاً معلم است. دانشگاهیان زیادی می‌شناسیم که صبح‌ها، مثل کارمند، سر ساعت مشخصی وارد محل کار می‌شوند، و در انتظار پایان ساعت کارشان با بی‌میلی وقت می‌گذرانند و به حقوق آخر ماه فکر می‌کنند.  شمیسا این‌طور نیست و وقتی که سر کلاس است، از رفتارش، احساس می‌کنید حرف زدن با جوان‌ها درباره مسائلی که به آن‌ها علاقه دارد برای او لذت‌بخش‌ترین کار عالم است؛ انگار قشنگ‌ترین جای دنیا برایش کلاس است. برای من، در کلاس‌های دکتر شمیسا، آنچه از دانش و تسلط او بسیار مهم‌تر است، آن درخششی است که در چشم‌هایش می‌بینم، وقتی به بیت لذت‌بخشی می‌رسد، و شور و هیجانی که در صدای او، از لابلای کلماتش، بیرون می‌زند و دانشجو را با خود به عالم متن یا موضوعی می‌برد که درباره‌اش حرف می‌زند؛ بسیار می‌داند اما اگر هزار برابر می‌دانست و چنین شور و علاقه‌ای نمی‌داشت، کلاس‌هایش حاصلی نداشت، مثل بعضی از دانشمندان بزرگی که محقق خوبی هستند، ولی معلم خوبی نیستند.  من از کلاس‌های شمیسا این را آموخته‌ام که علاقه و اشتیاق به موضوع، و لذت‌بردن از کار، مهم‌تر از اطلاعات و دانش است.
 
بهاری در پایان گفت: شمیسا شاعر و داستان‌نویس هم هست، ولی شعرها و داستان‌هایش در سایه کارهای پژوهشی او خیلی کم دیده شده است. هجده‌ساله بود که شعرهایش توجه احمد شاملو را جلب کرد و در مجله «خوشه» چاپ شد‌. می‌توان گفت شمیسا هم یکی از آن «کشف»های شاملوست که گذر زمان ثابت کرد درباره استعدادشان اشتباه نمی‌کرده است، اما داستان‌های شمیسا اصلا دیده نشده است. برای نمونه، پیشنهاد می‌کنم علاقه‌مندان به ادبیات فارسی داستان «میرزا یونس» از کتاب «آینه و سه داستان دیگر» شمیسا را ببینند، که نمونه‌ای درخشان در بهره‌گیری از مسائل آکادمیک و دانش ادبی کهن برای پرداختن داستانی طنزآمیز است.

این مطالب را به اشتراک بگذارید: