خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم- محمد عابدی: به مناسبت ایام شهادت حضرت زین‌العابدین، نگاهی کوتاه به بخشی از مسئله «حق هدایت شهروندی» داریم که امروزه مورد غفلت جامعه نخبگانی ما قرار گرفته است و به آن جایگاهی در خور همانند حق آزادی و …. در نظر نمی‌گیرند و به همین جهت، عموم مردم نیز هرگز آن را به عنوان حقی که باید از مسئولان خود مطالبه کنند، مورد توجه قرار نمی‌دهند؛ این مطلب را با مقدماتی تبیین می‌کنیم.
۱٫ امام در برابر هدایت مردم، مسئولیت دارد و این ویژگی به فلسفه جعل امامت برمی‌گردد، این ویژگی موجب می‌شود امام نسبت به هر آنچه به هدایت و گمراهی شهروندان مربوط می‌شود، مسئولیت داشته باشند. قابل توجه این است که از یک سو خداوند آنان را برای هدایت فرستاده و در مقابل مقام امامت و به میزان این مقام، نزد خداوند مسئولیت دارند و از این جهت هم که هدایت حق شهروندان است، آنان در مقابل این حق مردم نیز مسئول هستند. بنابراین مسئولیت آنان هم نسبت به حق‌الله و هم نسبت به حق‌الناس است. هر چند ماهیت این مسئولیت‌ها و سرچشمه آنها متفاوت باشد.
۲٫ در فرهنگ دینی و به‌ویژه زبان قرآن، هر آنچه موجب هدایت است، در قالب ارزش‌ها و معروف‌ها برای جامعه دینی ارائه شده و جامعه دینی آنها را به عنوان بخشی از هویت خود، شناخته است و هر آنچه موجب ضلالت و گمراهی است، در قالب ضدارزش‌ها و منکرها ارائه شده است و جامعه دینی آنها را به عنوان بخشی از هویت دینی خود نمی‌شناسد.
۳٫ با این دو مقدمه می‌توان توضیح داد که امام سجاد (ع) نیز به عنوان منصوب الهی، مسئول امر به معروف و نهی از منكر در تمام ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و… جامعه است و از سوی دیگر به عنوان یك عضو از جامعه اسلامی که شهروندان امامتش را پذیرفته و هدایت الهی را از مجرای راهبری و مدیریت او می‌جویند، این مسئولیت را عهده‌دار بود. همین مسئولیت دو جانبه اقتضا می‌کرد در حالی‌كه در این دوره رسما جلوی امر به معروف و نهی از منكر گرفته می‌شد، در مقابل انحرافات، به شیوه‌های مختلف به وظیفه امر به معروف و نهی از منكر عمل کند.
۴٫ اهمیت این مسئولیت چندان است که خداوند به پیامبرانش دستور هدایت مردم را می‌دهد و کتاب‌هایش برای هدایت مردم (هدی للناس و…) است. سخن امام سجاد (ع) درباره این اهمیت چنین است:
«به شیعیان من مژده ثواب بزرگ و پاداش فراوان بدهید كه خدای تعالی به موسی علیه‌السلام چنین وحی كرد:…اگر فرار كننده از در خانه یا گمگشته از آستانه مرا به سوی من باز گردانی، برای تو بالاتر از عبادت صد سال است كه روزهایش را روزه بداری و شب‌هایش را به نماز و عبادت بگذرانی.» (لئالی الاخبار، ص۲۱۴ و ر. ك: بحارالانوار، ج۱، ص۷۱).
حضرت سجاد (ع) در اقدامی اعجاب‌برانگیز با بیان حقوق اسلامی به‌نوعی در مسیر مشخص كردن مرز ارزش‌ها و ضدارزش‌های دینی تلاش كرد و رساله حقوق حضرت (ع) از این منظر متاسفانه مورد تحلیل و بررسی قرار نگرفته است.
۵٫ اهمیت این مسئولیت را از طریق روایتی از امام در مورد ترك فریضه امر به معروف و نهی از منكر نیز می‌توان فهمید، آنجا که این کار را معادل ترك كتاب الله دانست. به دیگر بیان اگر از منکرات نهی نشود و به معروف‌ها امر نشود، کل قرآن کنار گذاشته شده است، با این بیان که کارکرد قرآن این است که در سایه معارف و آموزه‌های آن، بشر به ارزش‌های تولید شده از آن آموزه‌ها (معروف‌ها) عمل کند و از خلاف آن (منکرها) دوری کند. امام سجاد (ع) فرمود:
«اَلتّارِكُ لِلاَمْرِ بِالْمَعروفِ وَالنَّهی عَنِ الْمُنْكَرِ كَنابِذِ كِتابِ اللّهِ وَ راءَ ظَهْرِهِ اِلاّ اَنْ یتَّقِی تُقاةً فَقیل لَهُ ما تُقاتُهُ؟ قالَ یخافُ جَبّاراً أَنْ یفْرُطَ عَلَیهِ اَوْ أَنْ یطْغی (حلیلة الاولیاء، ج۳، ص۱۴۰)؛ ترك كننده امر به معروف و نهی از منكر، مانند كسی است كه كتاب خدا را پشت سر انداخته است. مگر اینكه نهایت پرهیزگاری را بورزد. پرسیدند: حق پرهیزگاری چگونه است؟ فرمود: از ستم پیشه‌ای بترسد كه مبادا بر او ظلم مفرط كند و یا بترسد از آنكه خود طغیان كند.»
۶٫ مسئله مهم در کنار اصل این مسئولیت امام و رهبران، توجه به پیامد بی‌توجهی به این مسئولیت است و چون معروف و منکر ابعاد مهم اجتماعی و سیاسی دارد و امر و نهی در آن، مقوله‌ای درگیر با قدرت و نیازمند قدرت است، پیامد بی‌توجهی به آن باید مورد توجه افراد حقوقی (حاکمان و رهبران و مدیران جامعه اسلامی) نیز باشد و تمام نهادهای قدرت از قوای مقننه و مجریه تا قضائیه خود را مخاطب این پیامد و مسئول آن بدانند. امام سجاد (ع) ترک این مسئولیت را دارای پیامدهای تلخ اجتماعی نیز می‌داند از جمله می‌فرماید:
«اَلذُّنُوبُ الَّتی تُنْزِلُ الْبَلاءَ تَرْكُ اِغاثَهِ الْمَلهُوفِ وَ تَركُ مَعُونَةِ الْمَظلومِ وَ تَضْییعُ الْأَمْرِ بِالْمَعْروفِ وَالنَّهی عَنِ الْمُنْكَرِ؛ گناهانی كه بلا را نازل می‌كنند، یاری نكردن غمدیده، ترك یاری مظلوم و ضایع كردن امر به معروف و نهی از منكر است.»
سخن اصلی این است که رهبران جامعه دینی که مشروعیتشان در گرو ارتباط با نظام امامت است، حداقل هنگام بروز این بلاها باید پرونده‌ای هم برای خود بگشایند و (در کنار عوامل دیگر)، نقش ترک مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر اهالی حکومت (به عنوان شخصیت حقوقی) را رصد کنند و برای کاهش آن تدابیر نظری و عملی بجویند. |
