به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و وقایعی که منجر به آن شد و نیز تبعات پس از آن، از جمله مورد توجه‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران، نزد نویسندگان و پژوهشگران حوزه تاریخ معاصر بوده است؛ به گونه‌ای که چندین موسسه پژوهشی و در راس آنها دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، آثار متعددی در زمینه این رویداد منتشر کرده‌اند.
حجم آثار منتشر شده درباره ۱۵ خرداد به گونه‌ای است که در سال ۱۳۷۵ مرکز اسناد انقلاب اسلامی کتابی مختص به کتابشناسی آثار مرتبط با ۱۵ خرداد تا سال ۱۳۷۳ منتشر کرده بود و پس از آن نیز فهرست‌هایی برای کتابشناسی پانزده خرداد منتشر شده است.
در «کتابشناسی پانزده خرداد» که در سال ۱۳۷۵ توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده بود، تعداد آثار منتشر شده در این زمینه این‌گونه احصا شده بود: ۱۹۵ کتاب و ۱۱۱۶ مقاله که قریب به اتفاق آنها در سال‌های پس از انقلاب، تا سال ۱۳۷۳ منتشر شده بودند.
یکی دیگر از آثاری که به مقوله کتابشناسی پانزدهم خرداد می‌پردازد، مقاله‌ای با نام «راهنمای مطالعاتی قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲» است که حسین گودرزی و عیسی زارعی آن را در شماره ۴۰ فصلنامه مطالعات تاریخی، در بهار ۱۳۹۲ منتشر کرده‌اند. این مقاله به کتابشناسی آثار این حوزه از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۱ اختصاص دارد و بر مبنای آن، در این بازه زمانی در این موضوع ۱۳۷۴ اثر شامل ۸۵ کتاب و ۱۲۸۹ مقاله منتشر شده است.
از خصوصیات مقاله گودرزی و زارعی آن است که کتاب‌ها و مقالات منتشر شده را بر مبنای محورهای موضوعی تفکیک کرده‌اند. این دو محقق شانزده محور را مشخص کرده‌اند و آثار را در چارچوب این محورها بخش‌بندی کرده‌اند.
از میان محورهای مورد بررسی، ۴۱۰ اثر به آثار عمومی مربوط به قیام پانزده خرداد، ۱۶۴ اثر به ارتباط میان حکومت پهلوی و پانزده خرداد، ۱۴۵ اثر به نقش و جایگاه قیام پانزده خرداد در انقلاب اسلامی، ۷۶ اثر به نسبت امام خمینی و قیام پانزده خرداد و ۷۰ اثر به مباحث اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مرتبط با این موضوع اختصاص دارد.
بر مبنای مقاله مورد بحث، عمده‌ترین مباحث اجتماعی مورد توجه نویسندگان و تحلیل‌گران حوزه مورد بررسی، بسترهای شکل‌گیری و ریشه‌ها و زمینه‌های نهضت، روند شکل‌گیری قیام، جایگاه قیام پانزده خرداد در میان جنبش‌های اجتماعی معاصر ایران، آغاز مبارزه مبتنی بر تعامل دین و سیاست و مباحثی دیگر از این دست بوده است.
در باب نقش امام خمینی(ره) در رویداد پانزده خرداد هم مباحثی چون اندیشه‌شناسی و بازشناسی رفتار و نقش امام در خلق جنبش و هدایت آن، بررسی سیر تاریخی رفتار امام در این جنبش، مواجهه امام با جنبش‌ها و جریان‌های فعال در آن برهه و عرصه، برخوردهای رژیم پهلوی با امام و نیز بیانات و مواضع امام خمینی(ره) در باب پانزده خرداد مباحث مورد توجه نویسندگان هستند.
اما در این میان از جمله آثار شاخصی که در این دوره در باب پانزدهم خرداد منتشر شده است، آثاری است که به ثبت تاریخ‌شفاهی این دوره و روزشمار حوادث جنبش ۱۵ خرداد اختصاص داشته است. در زمینه تاریخ‌نگاری و روزشمارنگاری قیام پانزده خرداد، ۳۹ اثر شامل ۱۳ کتاب و ۲۶ مقاله ارائه شده که شاخص‌ترین آنها اثری است با عنوان «روزشمار ۱۵ خرداد».
روزشمار پانزده خرداد یکی از مجموعه‌های پژوهشی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری است که بنا به گفته میرزاباقر علیان نژاد، مسئول واحد تدوین تاریخ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، بنا بوده است در ۲۲ مجلد منتشر شود. مطابق با فهرست منتشر شده توسط انتشارات سوره مهر که ناشر این مجموعه اثر است، تاکنون ۹ جلد از این مجموعه منتشر شده است که ۳ جلد آن مربوط به سال ۱۳۴۰، ۳ جلد مربوط به سال ۱۳۴۱ و ۳ جلد نیز مربوط به سال ۱۳۴۳ است.
مجلدات اول این مجموعه وقایع مرتبط با این قیام را از ابتدای سال ۱۳۴۰ تا انتهای پائیز این سال بررسی می‌کند و به گفته احد گودرزیانی نویسنده مجلدات اول مجموعه، جلد چهارم این اثر که مربوط به زمستان سال ۱۳۴۰ است نیز مرحله ویرایش نهایی را پشت‌سر گذاشته است.
هر یک از مجلدات اولیه این اثر به یکی از فصل‌های سال ۱۳۴۰ و وقایعی که در نهایت به قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ انجامید در آن فصل سال ۱۳۴۰ مرتبط است. به عنوان نمونه در فصل اول کتاب با مباحثی از این دست مواجه می‌شویم: رحلت آیت‌الله بروجردی و توجه به شناسایی مرجع تقلید جانشین؛ اعتراض و تظاهرات و اعتصاب دانشجویان، معلمان، کارمندان و کارگران؛ انتقال سمت نخست‌وزیری از جعفر شریف امامی به علی امینی؛ انحلال دو مجلس سنا و شورای ملی؛ تأسیس نهضت آزادی ایران و جلسات جبهه ملی؛ بازداشت چهره‌های نظامی به اتهام فساد مالی و آغاز اجرای قانون اصلاحات ارضی.
روزشمار پانزده خرداد، در کنار مجموعه‌ای دیگر از دفتر ادبیات و انقلاب اسلامی حوزه هنری، عمده‌ترین مجموعه‌آثاری هستند که درباره این واقعه تاریخی منتشر شده است. مجموعه‌ای که «خاطرات پانزده خرداد» نام دارد و تدوین آن از دهه هفتاد آغاز شده است. به گفته علی باقری که مسئولیت پروژه تدوین این کتاب‌ها با او بوده است، روند گردآوری و تدوین این مجموعه از سال ۱۳۷۱ و در پی تصمیم حوزه هنری برای ورود به حوزه سریال‌سازی در زمینه پانزده خرداد آغاز شده است. این مجموعه به صورت آرشیوی تصویری از گفت‌وگو با کسانی که در جریان وقایع مرتبط با پانزده خرداد حضور مثبت یا منفی داشته‌اند آغاز شده و طی چندین سال، پس از گردآوری فیش‌های متعدد و انجام مصاحبه‌های مختلف در شهرهای مختلف ایران، این مصاحبه‌ها در دفتر ادبیات انقلاب اسلامی که در آن زمان زیر نظر هدایت‌الله بهبودی اداره می‌شده است، پیاده و به شکل کتاب تدوین و منتشر شده است.
باقری در گزارشی که از طرح پانزده خرداد ارائه داده است، کتاب‌های منتشر شده در این مجموعه را این‌گونه فهرست می‌کند: «در اولين اقدام، خاطرات ۱۵ خرداد شيراز به عنوان اولين جلد از مجموعه و به عنوان اولين محصول پروژه منتشر گرديد و مجلدات بعدي عبارت بود از: خاطرات ۱۵ خرداد (تهران)، خاطرات ۱۵ خرداد (تبريز)، قسمت اول، ۱۳۷۴; خاطرات ۱۵ خرداد (قم)، ۱۳۷۴; خاطرات ۱۵ خرداد (شيراز)، دفتر دوم، ۱۳۷۵; خاطرات ۱۵ خرداد (تبريز)، قسمت دوم، ج ۳، ۱۳۷۵; خاطرات ۱۵ خرداد (بازار)، ج ۴، ۱۳۷۵; خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر پنجم، ۱۳۷۶; خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ششم، ۱۳۷۶; خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر هفتم، ۱۳۷۸; خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر هشتم، ۱۳۷۸; خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر نهم، ۱۳۷۸٫»
آنچنان که از سخنان باقری پیداست، بنا بوده است تعدادی از مصاحبه‌های انجام شده در این پروژه، نظیر گفت‌وگو با حبیب‌الله عسگراولادی، اسدالله بادامچیان، علی‌اکبر محتشمی و… به صورت مستقل از مجموعه به صورت کتاب منتشر شوند، ولی گویا این آثار همچنان در بایگانی واحد تاریخی شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی هستند و منتشر نشده‌اند. این اتفاقی است که برای برخی از مجلدات روزشمار پانزده خرداد نیز رخ داده است. به عنوان نمونه همان‌گونه که گفته شد، مجلد چهارم از روزشمار سال ۱۳۴۰، در آخرین اعلام مولف، در سال ۱۳۹۰ آخرین مراحل ویرایش را طی می‌کرده است ولی اثری از نام این کتاب در فهرست کتاب‌های منتشر شده سوره مهر و همچنین آثار ثبت شده در کتابخانه ملی و خانه کتاب مشاهده نمی‌شود.
بنا بر آنچه در این گزارش آمد، آثار منتشر شده در ارتباط با پانزده خرداد ۱۳۴۲ از تنوع و تکثر بسیار چشم‌گیری بهره می‌برد. بیش از سیصد کتاب و دوهزار و پانصد مقاله در طول سال‌های پس از این واقعه در مورد آن منتشر شده است، اما آنچنان که پیداست، بنیادی‌ترین تحقیقات در این زمینه هنوز رنگ کامل شدن را به خود ندیده‌اند. یکی دیگر از بحران‌های موجود در زمینه این آثار، کلیشه‌ای بودن اکثر قریب به اتفاق موضوعات و نحوه پردازش کتاب‌هاست. شاید با وقوف به ابعاد این کتابشناسی، نویسندگان تازه‌نفس بتوانند جوانب کمتر دیده شده این رخداد را نیز مدنظر قرار دهند و آثاری بدیع در این زمینه منتشر کنند تا کمیّت چشم‌گیر آثار منتشر شده درباره پانزده خرداد، به کیفیتی قابل قبول نیز بینجامد. |
