به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، دهمین جلسه از سلسله درس‌گفتارهایی درباره عبید زاکانی با عنوان «شگردهای طنزپردازی در آثار عبید زاکانی و کارکردهای ارتباطاتی آن» و با سخنرانی الهام باقری، پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی دانشکده خبر، عصر روز چهارشنبه(۱۵ اسفندماه) در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
طنز یک فضای ارتباطی است
الهام باقری صحبت‌های خود را با خواندن یکی از حکایت‌های عبید زاکانی شروع کرد و گفت: طنز تاثیرگذارترین، ماندگارترین، کاربردی‌ترین و رسانه‌ای‌ترین اثر حوزه زبان است. طنز معمولاً در گفتار پایانی فرد طناز شکل می‌گیرد، گفتاری که در حوزه ارتباطات برای خود یک گفتمان ایجاد می‌کند. اصلاً طنز یک فضای ارتباطی است و اگر ارتباطات وجود نداشته باشد، طنز هم وجود ندارد. ویژگی طنز این است که مثلا حکایتی که ۷۰۰ سال پیش گفته شده، هنوز تکرار می‌شود و باز هم لبخند به لب مخاطب می‌آورد.
وی در ادامه درباره طنز گفت: تعاریف فراوانی از طنز شده و ویژگی‌های فراوانی برای آن برشمرده شده است، اما یک‌سری ویژگی‌ها در این تعاریف مشترک است؛ یکی اینکه طنز دو وجهی است و ظاهری دارد که ما را می‌خنداند، ولی در درون خودش باطنی دارد که تلخ است و درد ایجاد می‌کند.
او ادامه داد: یکی دیگر از ویژگی‌های طنز چندلایه بودن آن است؛ یعنی در ظاهر امر یک حرف و در درون خود در چند لایه حرف‌های دیگری دارد. تلفیق شیرینی و تلخی در هم، از دیگر ویژگی هایی است که در طنز اتفاق می‌افتد. همچنین طنز منتقد است و یکی از ابزارهای نقد اجتماعی، سیاسی، فلسفی و… است. ویژگی دیگر طنز آموزنده بودن آن است، یعنی طنز برای تخریب نیامده، بلکه برای اصلاح و ساختن آمده است و اغلب هم عفیف است؛ یعنی خشونت کلام ندارد و رکیک صحبت نمی‌کند، که همین ویژگی باعث تمایز طنز، هزل و هجو می‌شود.
این مدرس دانشکده خبر ضمن اشاره به ویژگی‌های طنز در حوزه ارتباطات، یکی از این ویژگی‌ها را تاثیرگذاری طنز خواند و اضافه کرد: در جریان انتقال پیام در ارتباطات، سه عنصر فرستنده، پیام و گیرنده لازم است. اگر فرستنده و گیرنده را کامل و بدون پارازیت فرض کنیم، فقط ۷ درصد پیام در کلام است؛ ۳۷% در صدا و لحن و ۵۵ درصد آن در زبان بدن است؛ یعنی اگر زبان بدن و صدا را بگیریم، تقریباً ۷ درصد پیام منتقل می‌شود.
هوشمندی عبید در استفاده از ابزارهای طنز
او ادامه داد: اگر با این فرض به عبید نگاه کنیم، می‌بینیم که از او تنها چیزی که مانده، واژه، جمله و متن است؛ یعنی فقط همان ۷ درصد کلام را داریم؛ اما چه می‌شود که یک شاعر یا نویسنده توانسته از ۷۰۰ سال پیش، در گذر زمان به قرن ۲۱ برسد و در جمعی از ما خوانده شود و تاثیر بگذارد. می‌توان گفت چون یکی از ویژگی‌های طنز این است که بر گستره مخاطبان تاثیر می‌گذارد؛ هوشمندی عبید این است که از این ابزار استفاده کرده و به واسطه ما، از آن هفت درصد به ۹۰ درصد رسیده است؛ که نشان می‌دهد عبید از ابزار درست استفاده کرده است.
باقری در بخش دیگری از سخنان خود گفت: متاسفانه در ایران تقریباً نظریه‌پرداز طنز نداریم، اما تولید طنز فراوان داریم؛ چنان‌که اگر بخواهیم تاریخ طنز ایران را بنویسیم، اصلا نمی‌توانیم بگوییم از کجا شروع می‌شود. حقیقت این است که ما از خیام گرفته تا معاصر، طنزپردازان زیادی داریم که عبید فقط یکی از آنان است؛ حتی فردوسی هم که زبانش رسمی و حماسی است، هم طنز دارد.
وی ضمن بیان اینکه عبید ابزار طنز را خوب شناخته و توانسته از آن در حوزه ارتباطات استفاده کند، اضافه کرد: متنی که ماندگاری پیدا می‌کند و تکرار می‌شود، به‌گونه‌ای همان ارتباطات است؛ یعنی رسالت رسانه‌ای دارد و برای عبید زاکانی این رسالت در هشتصد سال همچنان مانده است.
مدرس دانشکده خبر در بخش دیگری از سخنان خود اظهار کرد: عبید زاکانی شخصیت‌های واقعی تاریخی هم‌زمان خود را به طنز وارد کرده و برای آن‌ها هجو، هزل و طنز گفته است، که کار بسیار عجیبی است و هر کسی جرئت این کار را نداشته است؛ حتی حافظ هم در این موضوع حرف خود را پنهان زده است؛ ولی عبید راحت حرف خود را می‌زند؛ خیلی راحت اسم آدم‌ها و شخصیت‌های مهم را آورده و به همه آن‌ها نقد داشته است.
طنز عبید ماندگار و رسانه‌ای است
باقری ماندگاری را از ویژگی‌های دیگر طنز عبید خواند و افزود: متن عبید ماندگار و رسانه‌ای است؛ یعنی من و شما با تکرار متن او، یک رسانه می‌شویم و در واقع ما هم عبید هستیم و کاری کرده‌ایم که در گذر تاریخ، با هر بار پژوهش در حوزه عبید و گفتن درباره او، وی را وارد حوزه ارتباطات می‌کنیم.
او ادامه داد: از طرفی خود عبید هم آنقدر هوشمند بوده، که برای ماندگار شدن فقط از طنز استفاده نکرده است؛ بلکه چند ابزار کنار هم چیده است. ابتدا اینکه عبید داستان‌گو است؛ که خود داستان ارتباطات ایجاد می‌کند. دوم اینکه او از شعر استفاده کرده که به اعتقاد بسیاری از بزرگان تاثیرگذارترین بخش کلام است؛ خود شعر توانمند است و رسالت رسانه‌ای دارد.
سخنران نشست در اشاره به شگردهای طنز نویسی عبید، چهار ویژگی استفاده از کلیدواژه اما، ایهام، استفهام انکاری و شخصیت‌سازی در طنز عبید اشاره کرد و گفت: این چهار ویژگی از طنز عبید که بنده انتخاب کرده‌ام، هر چهار تا اجتماع هنرمندانه نقیضین است؛ یکی در حد کلیدواژه با دو گفتمان متفاوت، یکی در حد واژه با دو مفهوم متضاد و متفاوت، یکی در حد جمله با دو معنی متفاوت و یکی هم در حد شخصیتی که عبید ساخته و با شخصیت ظاهری آن کاملاً متفاوت بوده است.
عبید سرسلسله شخصیت‌سازی در ادبیات فارسی است
باقری در ادامه به تئوری بازی‌های «اریک برن» اشاره مختصری کرد و ضمن بیان اینکه به اعتقاد او طنز یک بازی است؛ به شباهت‌های بازی و طنز پرداخت و بیان کرد: عبید سرسلسله شخصیت‌سازی است. او شخصی به نام تلخک می‌سازد و در آثارش به کار می‌گیرد؛ که این شخصیت انگار خود عبید است. یعنی حرف‌هایی که دوست داشته بگوید و نمی‌توانسته، را از زبان تلخک گفته است و یک جایگاه بالا و والایی برای خودش ساخته است.
مدرس دانشکده خبر در ادامه به کلیدواژه اما پرداخت و بیان کرد: کلیدواژه اما در رسانه، سیاست، ادبیات و… بسیار مصرف دارد. همه ما هم از این کلیدواژه استفاده می‌کنیم و به این صورت است که ما یک گفتمان داریم و پس از آوردن اما، گفتمانی مخالف آنچه تا به‌حال گفته‌ایم، را می‌آوریم. عبید در استفاده از کلیدواژه اما تبحر زیادی دارد. فرق اما در طنز عبید با متن رسانه این است که، متاسفانه رسانه‌نویس‌های ما از یک اما(ی) ساده استفاده می‌کنند و بار معنای دوم زیبایی به آن نمی‌دهند.
وی ضمن خواندن نمونه‌هایی از اشعار و حکایات عبید که از کلیدواژه اما استفاده کرده، عنوان کرد: عبید مهم‌ترین اما را در «اخلاق الاشراف» دارد. در اخلاق الاشراف دو گفتمان در دو مفهوم و دو جای مختلف اتفاق می‌افتد و بعد بسیار تنبیه‌کننده و آگاهی‌دهنده است. یکی دیگر از شگردهای عبید در طنز، ایهام است که به نسبت کلیدواژه اما، کمتر در رسانه مصرف می‌شود؛ هرچند بسیاری از بزرگان علوم ارتباطات مدرن در جهان می‌گویند بهترین تیترهای خبری، تیرهای رمزآلود و و طنزآلود است؛ که منظور از رمزآلود بودن همان داشتن ایهام است.
سخنران نشست ضمن اشاره به استفهام انکاری به عنوان یکی دیگر از شگردهای عبید در طنز، بیان کرد: عبید این بازی را بسیار دارد و از استفهام‌انکاری بهره زیادی برده است. در روزنامه‌نگاری هم زمانی که بعضی‌ها می‌خواهند از چیزی برائت بجویند، از همین شگرد استفاده می‌کنند؛ یعنی ابزار ارتباطی بسیار قوی است.
قداست‌زدایی از چهره‌های تاریخی از ویژگی‌های برجسته طنز عبید است
باقری در پایان به شگرد شخصیت‌سازی در آثار عبید زاکانی اشاره کرد و گفت: مثلا سلطان محمود تا زمان عبید شخصیت سالم، عارف و یک مسلمان موجه بود که مردم او را به عنوان یک پادشاه عادل می‌شناختند؛ اما عبید کاری با او می‌کند که تمام این تصویر مقدس می‌ریزند. در واقع قداست‌زدایی از چهره‌های تاریخی و تبدیل آن‌ها به فرد غیر مقدس، از ویژگی‌های برجسته طنز عبید است. |
