| به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) امروز بیست‌وهشتم اردیبهشت ماه روز بزرگداشت حکیم عمرخیام است. نویسندگان بسیاری از خیام الهام گرفته و دست به خلق اثر زده‌اند؛ امین معلوف نویسنده لبنانی رمان «سمرقند» را با تکیه بر زندگی این شاعر پرآوازه نوشته است. در ادامه با هادی نظری‌منظم عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس که مقالاتی نوشته درباره تاثیر خیام بر این نویسنده، در این رابطه گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.
هادی نظری‌منظم در گفت‌وگو با ایبنا در این باره گفت: در این که خیام یکی از بزرگترین شاعران ایران زمین است و مشهورترین شاعر ایرانی در دنیای غرب، تردیدی وجود ندارد. حتی در کشورهای عربی نیز ما بیش از ۷۰ ترجمه از این شاعر داریم و این نشان می‌دهد که اندیشه و فکر خیام تا چه مقدار در دنیای غرب و دنیای عرب تاثیرگذار بود. وی درباره شهرت خیام در جهان غرب بیان کرد: صرف‌نظر از این که مدت‌ها در ایران به غیر از شاعری و دانش ریاضی و کیهان‌شناسی اعتبار داشت اما زمانی که ترجمه انگلیسی از رباعیات خیام انجام شد در دنیای غرب هیاهوی عظیمی به راه انداخت و از آن زمان اغلب روشنفکران و خوانندگان غربی با فکر و اندیشه خیام آشنا شدند، از او الهام گرفتند، اقتباس کردند، تاثیر پذیرفتند و تلاش کردند مشرق زمین، یعنی مشرق ایرانی و عربی را از لابه‌لای آثار عمر خیام و هزارو یک شب بشناسند. هادی نظری‌منظم وی درباره پرداخت به عمر خیام در ادبیات داستانی اظهار کرد: یکی از نویسندگان مطرح دنیای عرب و لبنانی‌الاصل که از کودکی ساکن فرانسه بود و اکنون جزو اتحادیه نویسندگان فرانسه است، و در اینجا باید بگویم که اتحادیه فرانسه در طول پانصدسال تقریبا فقط پانصد عضو گرفته، امین معلوف است. او نویسنده معتبر جهانی است و آثار مختلفی دارد. معلوف به ایران علاقه وافری دارد، مانند کتاب «باغ‌های روشنایی»او که به ایران اختصاص دارد و اثر ارزشمند او «سمرقند» که به خیام اشاره دارد. ما در خصوص رمان «سمرقند» مقاله‌ای نوشتیم که در مجله پژوهش‌های ادبیات تطبیقی دانشگاه تربیت مدرس با عنوان «تصویر ایران در رمان سمرقند امین معلوف» چاپ شده است. این مدرس درباره رمان «سمرقند» گفت: رمان «سمرقند» از زمان خیام شروع شده و به بیان زندگی خیام، خواجه نظام‌الملک و حسن صباح پرداخته است. بر اساس روایتی که نویسنده می‌گوید این‌ها با یکدیگر هم‌کلاسی بودند و بعدها در طول مسیر زندگی راهشان از هم جدا شد و هرکس به سمتی رفت؛ خواجه نظام‌الملک وزیر معتبر شد و کارهای بزرگی در جهان اسلام انجام داد. حسن صباح نیز چهره تروریستی از خود در دنیای اسلام نشان داد و خیام هم اعتبار و اندیشه بزرگ و رباعیات فاخرش را از خود به یادگار گذاشت. وی افزود: امین معلوف شیفته خیام است قهرمان اصلی رمان «سمرقند» خیام است و از سیر زندگی خیام در گذشته شروع و تا زمان مشروطه ادامه پیدا می‌کند. امین معلوف بارها با خیام همذات‌پنداری کرده و علاقه‌مندی خود را نسبت به رباعیات و فکر و اندیشه خیام نشان داده و در مقابل از شخصیتی مانند حسن صباح بیزار است. نویسنده به تعبیر خودش در مرز چند قاره ایستاده، از یک طرف قاره آسیا و از طرفی قاره اروپا. او می‌گوید هم شرقی و لبنانی‌ام و هم اروپایی و فرانسوی هستم. معلوف خیام را بهترین محمل برای بیان افکار و عقاید خودش دیده است؛ گویا در ادبیات کهن ایران شخصیتی را همپای خیام ندیده که بتواند شرح‌حال واقعی خودش باشد. عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس همچنین گفت: در این رمان شاهد ابراز شیفتگی امین معلوف نسبت به فرهنگ ایرانی هستیم. با توجه به تاثیر سفرنامه‌های غربی که درباره ایران و شرق نوشته شده و در آنجا ایران و ایرانی را با الفاظ مختلف، توصیفات ناپسند و مبتنی بر تعلیم‌های نادرست توصیف کردند اما در این رمان می‌بینیم که دفاعیات خوبی از ایران، ایرانی و حکیم عمر خیام دارد. تصاویر این کتاب در دفاع از ایران روشن است و البته نویسنده به دنبال وارونه کردن وقایع تاریخی نیست. به گونه‌ای صحبت می‌کند که گویا تسلط وافر و ژرفی به مسائل تاریخی و کهن ایران و جهان اسلام دارد. وی ادامه داد: در رمان شما متوجه می‌شوید تصاویری که امین معلوف از ایران ارائه می‌کند دقیقا نقطه مقابل تصاویری است که از ترکان عثمانی ارائه می‌شود؛ تا جایی که این کتاب را در کشور ترکیه تحریم کردند و علیه نویسنده آن دادگاهی تشکیل داده و حکم غیابی صادر شد. این نشان می‌دهد بر اساس ذهنیتی که نسبت به ترکان عثمانی در اروپا وجود دارد و آن‌ها را با اوصافی مانند خون‌خوار و دیکتاتور توصیف کردند یکسان است. نظری منظم درباره ترجمه رمان «سمرقند» گفت: تا جایی که من می‌دانم رمان «سمرقند» سه بار به زبان فارسی ترجمه شده است و حقیقتا یکی از شاهکارهای رمان تاریخی است که درباره ایران نوشته شده است و ترجمه محمد قاضی که از زبان فرانسه انجام شده از برجسته‌ترین ترجمه‌های این اثر است. او درباره منابع مورد استفاده معلوف اظهار کرد: نکته‌ای که وجود دارد این است که منابع الهام بخش اندیشه و فکر امین معلوف به تعبیری دو دسته است یکی آثاری که درباره ایران و فرهنگ مشرق‌زمین خوانده و اطلاعاتی بسیار ارزشمندی دارد و دیگری آن شنیده‌ها و متون مکتوبی است که نسبت به جهان اسلام به ویژه ایران وجود دارد. این متون قطعا جانبدارانه نیست و بسیاری علیه ایران است اما نویسنده تقریبا با ظرافت و دقت‌نظر تلاش کرده که نه جانبدارانه از ایران طرفداری کند و نه مغرضانه بخواهد نسبت به ایران اظهار نظر کند. تلاش کرده واقع‌بین باشد و در مواردی حتی به توجیه پرداخته است. این مدرس درباره مستند بودن این رمان گفت: هیچ اثر ادبی را نمی‌توان گفت که کاملا منطبق با رویدادهای تاریخی باشد؛ یعنی جنس ادبیات این نیست که ببینیم میزان انطباق‌پذیری آن با مسائل تاریخی چه مقدار است. شاعران و نویسندگان و فرهیختگان ما به این مسئله اعتقاد داشتند. به عنوان مثال نظامی می‌گوید: در این جا این سوال پیش می‌آید که آیا ما باید از رمان و داستان این انتظار را داشته باشیم که بازنمایی واقعیات باشند؟ چون یک اثر به هیچ وجه نمی‌تواند صد درصد بازگوکننده واقعیت‌های جامعه باشد به ویژه اثری که از دوران کهن شروع می‌شود. این استاد ادبیات عرب افزود: درواقع ردپای نویسنده، هنر و خیال او و دخل و تصرفی که در شخصیت‌ها و حوادث انجام می‌دهد جز اختیارات هر نویسنده است. ما در ابتدای این رمان می‌بینیم که شخصی هنگام سفر با کشتی تایتانیک رباعیات خیام را همراه دارد و این دو با هم در اعماق دریا غرق می‌شوند؛ روایتی وجود داد و امین معلوف به این روایت بسنده کرده است که نسخه اصلی رباعیات خیام در اعماق دریا فرو رفت. هرچقدر اثر واقع‌بینانه باشد باز هم شخصیت دنیای واقعی با شخصیت داستانی متفاوت است. منتها تا جایی که من اطلاع دارم نویسنده نسبت به ایران اطلاعات خوبی دارد. مثلا آداب و رسوم ایرانیان در آن دوران را می‌شناسد. همچنین نگاه دقیق و زیبایی به حوادث و تفسیر مسائل از نگاه ادیبانه و فرهنگی دارد. نظری‌منظم بیان کرد: نویسنده دیگر به نام طاها ندا می‌گوید که سعدی نماینده فرهنگ و تمدن اسلامی است چون هم به فارسی و هم عربی تسلط دارد، به آیین اسلام اشراف دارد و تمام این‌ها را برای خدمت به فرهنگ و تمدن اسلامی پیش گرفته و من اعتقاد دارم نویسنده در رمان «سمرقند» شخصیتی اینچنینی است یعنی شخصیتی که اهل تسامح و تساهل است و با روحیات غربی‌ها همخوانی دارد. وی در ادامه افزود: چون می‌دانید که در اروپا از برخی رباعیات خیام تفسیر مادی صرف کرده‌اند از طرفی هم عده‌ای اعتقاد دارند که رباعیات خیام مضامین مادی صرف نیست بلکه مضامین معنوی و الهی هم دارد به هر حال چون با فکر و خوانش غربی و افق انتظار خواننده غربی همخوانی دارد غربی‌ها خیام را بهترین شخصیت دانستند که با آن همذات‌پنداری کنند و فرهنگ شرق را از منظر خیام ببینند. او همچنین بیان کرد: این که نویسنده چه مقدار به وقایع تاریخی پایبند است سوالی نیست که به ویژه در پژوهش‌های تطبیقی به دنبال پاسخ‌اش باشیم. به هرحال این که در طول تاریخ شخصیتی به نام خیام و حسن صباح وجود داشت اما نویسنده زندگی این‌ها را رصد کرده است اما از جزئیات دقیق آن چیزی در دست نیست. اطلاعاتی که نویسنده ارائه می‌کند اطلاعاتی است از علم، اسناد و مدارک معتبر تاریخی و بخش عمده‌ای از خیال گسترده نویسنده؛ از یک اثر ادبی هم چنین انتظاری می‌رود، یعنی یک اثر ادبی باید ترکیبی باشد از خیال نویسنده، هنر خلاقی، ابداع نویسنده، وقایع و اسناد تاریخی و همچنین دخل و تصرفی که نویسنده هنرمندانه در این امور انجام می‌دهد. هادی نظری منظم در پایان گفت: این اثر می‌تواند چشم‌انداز قابل قبول، جذاب و گیرا از تحولات فکر و فرهنگ ایرانی در طی قرون مختلف و همچنین از خیام ارائه دهد که قطعا در برخی قسمت‌ها با دخل و تصرف نویسنده همراه است. چون او رمان تاریخی نوشته است نه یک کتاب تاریخی. تفاوت اثر تاریخی با رمان تاریخی در همین است که نویسنده باید اثرش را به سمت ادبیت پیش ببرد و هرقدر به خیال و خیال‌انگیزی نزدیک باشد اثر جذاب‌تر است. |
 |
